Pierwsi w mądrości. O Siedmiu Mędrcach i sentencjach delfickich

Kochanka Zeusa, Leto, zaszła w ciążę, a zazdrosna Hera nasłała na nią ogromnego węża o imieniu Pyton. Dzięki pomocy przychylnych jej bogów Leto uniknęła śmierci, znajdując schronienie na wyspie Delos, gdzie urodziła bliźnięta: Artemidę i Apolla. Gdy Apollo dorósł, postanowił pomścić cierpienie swej matki. Udał się do Delf i zgładził Pytona, stając się jednocześnie patronem tamtejszej wyroczni.

W świecie greckim żadna zaś wyrocznia nie zdobyła sobie takiego prestiżu, jak delficka. Zasiadając na trójnogu, wieszczka Pytia wdychała opary wydobywające się ze szczeliny skalnej. Pogrążona w transie wypowiadała słowa przepowiedni, które wpływały na życie codzienne, politykę i dyplomację. Jej siedziba znajdowała się w świątyni Apolla, jednak, aby poznać słowa mądrości, nie trzeba było wchodzić do środka. Wystarczyło stanąć przed świątynią i spojrzeć na inskrypcje wyryte przy wejściu. Umieszczono tam bowiem maksymy delfickie: 147 krótkich, ale za to niezwykle treściwych i uniwersalnych prawd, zwanych gnomami (z gr. gnōmē – rozum, mniemanie). Wśród nich znalazły się na przykład: Poznaj samego siebie, Nic w nadmiarze i Znaj właściwy czas – słowa stanowiące bezcenne źródło wiedzy o życiu i greckiej moralności.

Skąd pochodziły te sentencje? Początkowo uważano, że ustami swojej wyroczni przekazał je sam Apollo. Z czasem dokonano odwrócenia tego porządku i głoszono, że maksymy stanowiły ofiarę z mądrości, złożoną ku chwale Apolla. Były to frazy towarzyszące ludzkości od tysiącleci, świadectwo jej rozwoju. Starożytni Grecy doszukiwali się jednak autorstwa maksym i przypisywali je konkretnym osobom, jako potwierdzenie ich wiedzy i umiejętności. Opowiadano o nich legendy, wysławiano dokonania, a w końcu przyznano miano Siedmiu Mędrców.

Siedmiu czyli… ilu?

Mędrcy żyli w VI w. p.n.e. Ich działalność początkowo wspominano w przekazach ustnych, a poczynając od Platona szeroko opisywano w greckiej literaturze. Skład kanonu był płynny. Rozmaite źródła przywołują aż 20 (!) osób, które mogły tworzyć kanoniczną siódemkę. Spośród tej grupy Tales, Pittakos, Bias i Solon wspominani są we wszystkich źródłach. Zamiast Kleobulosa, Myzona i Chilona wymienia się często Periandera, Ezopa, Anarchisa, Epimenidesa i innych. Nie ulega wątpliwości, że różne wersje kanonu były oparte na subiektywnych opiniach, sympatiach politycznych i ideowych. Do najczęściej przywoływanych list Siedmiu Mędrców należy ta najstarsza, podana przez Platona w dialogu Protagoras, gdzie z ust Sokratesa padają następujące słowa:

To właśnie zrozumieli więc i niektórzy z obecnych, i niektórzy z tych, którzy żyli dawniej, że postępować po lakońsku, to znaczy raczej zaprawiać się w mądrości niż w sprawności ciała, i poznali, że być władnym wygłaszać takie wypowiedzi jest znamieniem człowieka doskonale wykształconego. Do nich należy i Tales z Miletu, i Pittakos z Mytileny, i Bias z Prieny, i nasz Solon, i Kleobulos z Lindos, i Myzon z Chen, a jako siódmego wylicza się wśród nich Chilona Lakończyka. Wszyscy oni byli gorliwymi zwolennikami, miłośnikami i uczniami wychowania w duchu lakedemońskim. I można stwierdzić, że ich mądrość taka właśnie była. Zwięzłe hasła godne pamięci, każdemu przypisywane, które oni, zebrawszy się razem, poświęcili jako pierwociny mądrości Apollinowi w świątyni w Delfach.

Co łączyło te wszystkie postacie? Czy istniał jakiś wzorzec, do którego należało się dopasować, aby zostać uznanym za jednego z Mędrców? Zdaniem badacza starożytności Richarda P. Martina, każdy z myślicieli na którymś etapie swojej biografii pełnił 3 różne funkcje w życiu publicznym: polityczną, poetycką i performatywną. Mędrcy mieli doradzać władcom, tak jak Tales czy Chilon. Byli prawodawcami jak Solon, a nawet tyranami. Periander, który doprowadził do rozkwitu Koryntu, słynął jednocześnie z mądrości i okrucieństwa. Każdemu z mędrców przypisuje się dorobek poetycki, składający się z utworów różnej długości (od elegii liczących kilkuset wersów po pojedyncze dedykacje). Domniemana twórczość niektórych z nich została prawdopodobnie sfabrykowana przez późniejszych autorów, aby utrzymać zwarty obraz grupy Siedmiu. Gdy Martin mówi o funkcji performatywnej, ma natomiast na myśli wygłaszanie formalnych powitań na dworach władców, słowne pojedynki czy recytowanie genealogii, a także prezentowanie przysłów – połączenie sztuki poetyckiej z aktorską.

Narodziny legendy

Skąd wzięła się sama idea stworzenia legendy Siedmiu Mędrców? Jedna z najbardziej prawdopodobnych teorii zakłada wpływ Delf, które chciały w ten sposób umocnić swoje znaczenie społeczno-polityczne. Okres działania mędrców przypadał na czas odnowienia kultu Apolla w Delfach i reorganizacji igrzysk pytyjskich w 582 r. p.n.e. W swojej genezie miały być formą odkupienia za zgładzenie Pytona. Na powiązania z kultem boga piękna wskazuje również liczba 7 – zgodnie z tradycją delficką Apollo urodził się w siódmym dniu siódmego miesiąca. Jego postać wyłania się też z kolejnej legendy – o trójnogu lub złotym pucharze. Oto pewnego dnia rybak wrócił do portu z pełną siecią. Grupa młodzieńców z Miletu zapytała: – Jest nam śpieszno, czy sprzedasz nam wszystko, co dziś złowiłeś? Rybak spojrzał na nich podejrzliwie, ale zgodził się. Przerażone ryby szamotały się w sieci, a młodzieńcy rozcięli ją gwałtownym ruchem noża. Ku ich zdumieniu, na samym dnie sieci znajdował się drogocenny trójnóg. Kłótnie o prawo do skarbu nie miały końca, dlatego postanowili zwrócić się z pytaniem do wyroczni delfickiej. Pytia orzekła: – Temu się trójnóg należy, kto w mądrości pierwszy. Młodzieńcy przekazali więc trójnóg słynnemu matematykowi, który rozsławił Milet. Kiedy Tales zacierał ręce, przyglądając się drogocennemu artefaktowi, do jego uszu dotarł głos wyroczni. Pokornie przekazał więc skarb innemu z myślicieli, a kolejni mędrcy przekazywali trójnóg dalej. Tak oto znalazł się w dłoniach Solona. – Żaden z nas nie jest godny, albowiem to Apollo jest najmądrzejszy i to jemu należy się trójnóg! – zawyrokował ateński mąż stanu, a trójnóg został przekazany do delfickiej świątyni.

Według odmiennej wersji legendy, trójnóg został ukuty przez Hefajstosa. W drodze do Troi Helena wrzuciła go do morza, głosząc, że stanie się przyczyną wielkich sporów. Opowieść ta niemal do złudzenia przypomina historię złotego pucharu. Umierający Batykles z Arkadii postanowił podarować skarb „najlepszemu z mędrców”. Tak jak w przypadku legendy o trójnogu, artefakt znalazł się w sanktuarium Apolla, ale tym razem w Didymie. Zdaniem historyków różnice w opowieściach są wyrazem toczącej się ówcześnie rywalizacji o prymat między różnymi ośrodkami kultu apollińskiego.

Moment przemiany

Badacze zwracają uwagę, że VI w. p.n.e. był okresem intensywnych przemian i napięć w greckim społeczeństwie. Ten trudny czas umożliwił postaciom takim jak Solon czy Tales wyrosnąć na liderów, którzy dzięki swojej wszechstronności zaczęli odgrywać kluczową rolę w życiu publicznym. Tradycję Siedmiu Mędrców można uznać za formę przejścia między czasami mitycznymi a udokumentowaną historią. Chociaż opowieści o myślicielach mają jeszcze charakter legend, to ich życiorysy są potwierdzone źródłami. Diogenes Laertios, historyk z III w. n.e., rozpoczął swoje dzieło Żywoty i poglądy słynnych filozofów opisem postaci mędrców. Według niego określenia „mądrość” i „mędrzec” poprzedzały pojęcia „filozofii” i „filozofa”, o których jako pierwszy zaczął mówić Pitagoras. Podnoszono też teorię, według której cała idea kanonu Siedmiu Mędrców jest wyłącznie pomysłem Platona, rozpropagowanym w jego pismach. Zdecydowana większość naukowców odrzuca jednak tę możliwość, dostrzegając ślady prowadzące do tej tradycji we wcześniejszych źródłach, na przykład u Herodota.

Ciekawym tropem może być spojrzenie na podobne motywy występujące w innych cywilizacjach. Mezopotamia swoich siedmiu mędrców nazywała apkallu. W Indiach sanskryckie teksty wspominają o siedmiu rsis, poetach i mistykach. Pojawia się zatem hipoteza, że wszystkie te historie wyrastają ze wspólnego praindoeuropejskiego rdzenia.

Portrety wybitnych

Wspomniany Diogenes Laertios jest największym źródłem wiedzy o życiorysach mędrców. W swojej pracy skompilował wszystkie dostępne mu ówcześnie teksty. To głównie jemu zawdzięczamy znajomość wariacji legend i opowieści dotyczących Siedmiu Mędrców. Laertios nie selekcjonował informacji, a w swoich opisach chętnie przywoływał anegdoty. Bywa przez to krytykowany, ale jednocześnie daje nam możliwość zobaczenia barwnych portretów wybitnych greckich myślicieli. Spójrzmy więc na tych, których znamy z listy podanej przez Platona w Protagorasie.

Jeden z nich oddawał się rozmyślaniom o gwiazdach tak intensywnie, że obserwując nocne niebo zdarzyło mu się wpaść do rowu. Był to Tales z Miletu, którego wielu uważało za najważniejszego z całej Siódemki. Często przyznaje się mu miano pierwszego filozofa. Za podstawowy element świata uważał on wodę, a w jego teorii Ziemia miała unosić się na praoceanie, którego fale wywoływały trzęsienia ziemi. Talesowi przypisywano wielką wiedzę w dziedzinie astronomii i matematyki. Obecnie uważa się, że w znacznej mierze czerpał z wcześniejszych ustaleń uczonych egipskich i babilońskich. Słynął z praktycznego wykorzystywania swoich umiejętności. W czasie pobytu w Egipcie mierzył piramidy na podstawie długości ich cienia. Znając zasady inżynierii wodnej, zlecił wykopanie kanału umożliwiającego armii przeprawienie się przez rzekę. Korzystając z wiedzy meteorologicznej, przewidział urodzaj oliwek. Przezornie wynajął więc większą liczbę pras do wyciskania oliwy, dzięki czemu znacznie się wzbogacił.

Być może Ateny nigdy nie opanowałyby Salaminy, gdyby nie słowa elegii Solona. Po wielu latach wyniszczającej wojny z Megarą Ateńczycy pod karą śmierci zakazali agitacji do dalszej walki. Solon nie chciał dać za wygraną. Udając szalonego, wygłosił płomienny poemat, mówiąc:
Na Salaminę, rodacy! O wyspę bój upragnioną
Stoczyć nam trzeba i z bark zrzucić gniotący nas wstyd.

Jego elegia podniosła morale i zachęciła Ateńczyków do wznowienia wojny. Wyszli z niej zwycięsko. W uznaniu dla jego zasług, Solon został powołany na urząd archonta (pełniącego władzę wykonawczą). Podczas kadencji wprowadził istotne reformy, które z czasem miały dać początek demokracji ateńskiej. Dzięki jego decyzjom gospodarka Aten przestała opierać się na rolnictwie i zwróciła się w stronę handlu, co z czasem przyniosło wielkie sukcesy i doprowadziło do rozkwitu państwa. Solon – obok Talesa – bywa najczęściej uważany za najwybitniejszego z Siedmiu Mędrców.

Mitylena na wyspie Lesbos słynęła z produkcji wina. Chcąc powstrzymać ludzi od nadużywania trunku, władca Pittakos wprowadził prawo, zgodnie z którym pijanemu sprawcy przestępstwa wymierzano dwa razy większą karę. W jaki sposób objął rządy w Mitylenie? Przed laty przewodził armii w czasie wojny z Atenami. Wierząc w swoje umiejętności, wyzwał dowódcę ateńskiego na pojedynek, z którego wyszedł zwycięsko. Wdzięczni rodacy przekazali mu władzę nad miastem. Dzierżył ją przez kolejne dziesięć lat, zaprowadzając ład w państwie. Pittakos miał napisać wiele elegii i pracę na temat prawa.  Kiedy jego syn został zamordowany, a zabójcę przyprowadzono przed oblicze Pittakosa, ten nakazał go uwolnić, mówiąc: Przebaczenie jest lepsze niż zemsta. Uznawano go za autora powiedzeń takich jak: Oddaj to, co wziąłeś na przechowanie, Żyj pobożnie czy Kochaj wstrzemięźliwość.

Mędrcy potrafili wykazywać się niespotykanym sprytem, czego przykładem jest Bias z Prieny. W czasie oblężenia jego miasta przez wojska Alyattesa, Bias miał nakazać utuczenie dwóch mułów, które następnie zapędził do obozu wroga, aby ten myślał, że miastu nie brakuje zaopatrzenia. Gdy przeciwnik wysłał swojego posła, Bias pokazał mu stosy piachu przykryte na wierzchu warstwą zboża. Alyattes przekonany, że miasto gotowe jest na długie oblężenie, zdecydował się zawrzeć pokój na korzystnych dla Prienejczyków warunkach. Jednocześnie Bias słynął z umiłowania uczciwości. Miał podobno wykupić z niewoli dziewczęta messeńskie, wychować je jak własne córki, po czym odesłać z posagiem do ich prawdziwych rodziców. Wielokrotnie występował w sądach, zawsze w słusznych sprawach. Jeden z poetów podsumował to słowami: Jeśli masz sądzić, to sądź tak, jak w Prienie. Bias dożył podeszłego wieku, a umarł w sądzie tuż po wygłoszeniu mowy obrończej. Przypisywane mu przysłowia to między innymi: Ludzie są w większości źli i Zdobywaj perswazją, a nie przemocą.

Postępowe było myślenie Kleobulosa z Lindos, który uważał, że dziewczęta należy kształcić tak samo jak chłopców. Być może wynikało to z faktu, że jego córka Kleobulina była ceniona poetką i słynęła z układania zagadek w formie heksametru. Plutarch w swoich pismach podkreślał jej inteligencję, stawiając ją za wzór godny naśladowania. Ponoć jej twórczość była znana nawet w Egipcie. Co do Kleobulosa, niektórzy mieli wywodzić jego rodowód od samego Heraklesa – tak bardzo zwracał uwagę swoją siłą i urodą. Był poetą i twórcą zagadek; przypisywano mu między innymi epigramat na grobie króla Midasa. Zachęcał do pozyskiwania przyjaciół i odrzucenia przemocy. Najczęściej kojarzone z nim przysłowie to: Najlepszy jest umiar.

Pewnego razu przechodzień dostrzegł Myzona śmiejącego się do samego siebie. Zapytany, dlaczego chichocze, gdy nikogo nie ma w pobliżu, odrzekł: – Właśnie dlatego. O Myzonie wiadomo niewiele. Pochodził ze wsi o nazwie Chene, której dokładna lokalizacja jest nieznana. Kiedy Anarchis zapytał wyrocznię delficką o to, kto jest od niego mądrzejszy, ta wskazała Myzona. Uczony udał się do niego w letni poranek i zastał go zajętego naprawianiem lemiesza:

– Nie pora teraz na orkę – powiedział Anarchis.
– Ale pora na naprawianie pługa – odparł Myzon.
Pozycja Myzona w kanonie Siedmiu Mędrców była niepewna i promowana głównie przez Platona. Zamiast niego częściej wskazywano Periandra – tyrana, który nie zaskarbił sobie uznania ateńskiego filozofa.

Czy można umrzeć z radości? To podobno przydarzyło się sędziwemu Chilonowi, kiedy gratulował swojemu synowi zwycięstwa w igrzyskach olimpijskich. Pochodził ze Sparty, gdzie pełnił urząd efora. Słynął ze zwięzłych wypowiedzi. Zapytany przez Ezopa: – Czym się zajmuje Zeus?, odpowiedział: – Poniża to, co wywyższone, wywyższa to co poniżone. Chilon odradzał plotkowanie, stosowanie gróźb i życie w pośpiechu. Nawet subtelną gestykulację w czasie mówienia uważał za oznakę niepoczytalności. Kiedy sądził swojego przyjaciela, postąpił zgodnie z prawem i wydał wyrok skazujący. Po skończonym procesie, namówił innego sędziego, aby uniewinnił go w rozprawie odwoławczej. Pod koniec życia stwierdził, że nigdy nie zrobił nic przeciw prawu.

Prawdziwym festiwalem mądrości musiało być spotkanie całej Siódemki. Czy doszło do niego w rzeczywistości? Nie wiadomo. Jednak motyw ich wspólnej biesiady znalazł swoje miejsce w greckiej literaturze. Najczęściej przywołuje się dzieło Uczta Siedmiu Mędrców Plutarcha. Opowiada ono o spotkaniu, do jakiego doszło na dworze władcy Periandra. Dla Plutarcha był to oczywiście pretekst do moralizatorskich i erudycyjnych dyskusji na różne tematy, jednak trudno powstrzymać się od refleksji, że taka wspólna biesiada mogła zaowocować zebraniem całej ludzkiej wiedzy w jednej gnomie – zwięzłym zdaniu wyrażającym głęboką myśl. Tym bowiem była właśnie mądrość Siedmiu: pigułką. Warto ją przyjmować i dziś.

Źródła:

Laertios Diogenes, Żywoty i poglądy słynnych filozofów,

Leão Daniel F., The Seven Sages and Plato,

Martin Richard P., Seven Sages, w: The Encyclopedia of Ancient History,

Martin Richard P., The Seven Sages as performers of wisdom. w: Cultural poetics in Archaic Greece: cult, performance, politics,

Platon, Protagoras,

Plutarch, Uczta siedmiu mędrców

Zdjęcie główne: widok na tolos w Delfach, fot. Andy Hay / Flickr, CC BY 2.0