Powrót do ogrodu. Il giardino dei Finzi-Contini Giorgia Bassaniego
Ewa NicewiczPrzeszłość nie umarła, nigdy nie umiera. Tylko oddala się z każdą chwilą. Przywrócić przeszłość nie jest więc możliwe. Trzeba natomiast, jeśli chce się ją wskrzesić, przemierzyć coś w rodzaju długiego korytarza. Tam, na końcu, w słonecznym punkcie, w którym zbiegają się czarne ściany, tkwi życie, żywe i pulsujące jak niegdyś, kiedy objawiło się po raz pierwszy. Wieczne zatem? Tak, wieczne. A przecież coraz odleglejsze, coraz bardziej umykające, coraz bardziej oporne wobec prób przywłaszczenia go sobie.
Italianistka, literaturoznawczyni, tłumaczka. Członkini kapituły Nagrody Literackiej im. Leopolda Staffa. Od ponad dwudziestu lat uzależniona od Półwyspu Apenińskiego i kawy.
Jest taki ogród, w którym zatrzymał się czas: otoczony wysokim murem, tajemniczy, odcięty od świata, z majestatyczną willą ukrytą za drzewami; ogród-dom strzegący zazdrośnie życia swoich mieszkańców, których ostatecznie nie zdoła ocalić przed podmuchem historii. To ogród rodziny Finzi-Continich, bohaterów bestsellerowej powieści Giorgia Bassaniego – jednego z największych włoskich prozaików XX wieku, odkrywcy talentu Tomasiego di Lampedusy.
Ogród rodziny Finzi-Continich ukazał się w 1962 roku nakładem wydawnictwa Einaudi i niemal natychmiast zyskał rozgłos – jeszcze w tym samym roku został uhonorowany prestiżową włoską nagrodą literacką Premio Viareggio. Powieść była modyfikowana w kolejnych wydaniach przy okazji umieszczenia jej w dziele zbierającym całość dorobku pisarskiego Bassaniego, Il romanzo di Ferrara (Powieść ferraryjska), najpierw w 1974 roku, a potem w 1980 roku. Natomiast pierwszy tekst o Finzi-Continich, stanowiący zalążek późniejszego bestsellera, ukazał się już w lutym 1955 roku na łamach «Il caffè politico e letterario» i nosił znany później tytuł Il giardino dei Finzi-Contini (Primo appunto). Całkiem niedawno, bo w stulecie urodzin Bassaniego, rękopis powieści – podarowany przyjaciółce i muzie pisarza, Teresie Foscari Foscolo, prawdopodobnemu pierwowzorowi Micòl – został przekazany przez rodzinę Foscarich bibliotece Biblioteca comunale Ariostea.
Akcja książki toczy się w Ferrarze lat trzydziestych. Fabuła powstała na kanwie historii profesora Silvia Magriniego – ferraryjskiego prezesa wspólnoty żydowskiej – i jego rodziny: żony Albertiny, wiekowej teściowej oraz syna Uberta. Należeli oni do zamożnej burżuazji, byli patriotami, mieszkali z psem w willi otoczonej parkiem, w której znajdował się również kort tenisowy. Przedwojenna Ferrara ożywa dzięki wspomnieniom narratora powieści wywołanym wizytą na etruskich grobach w Cerveteri niedaleko Rzymu. Przywołują one na myśl ferraryjski żydowski cmentarz i grobowiec Finzi-Continich, rodziny, która w czasie II wojny światowej w większości zginęła w obozie koncentracyjnym. Zaginiony świat został ukazany poprzez relacje należących do niego ludzi, a także szczegóły życia codziennego. W centrum uwagi znalazły się dzieje przyjaźni narratora z Albertem Finzi-Continim oraz fascynacja jego tajemniczą siostrą, Micòl (obecne w powieście elementy romansowe były postrzegane przez ówczesną krytykę jako jako próba wkupienia się w łaski czytelnika). Tytułowy ogród-park to miejsce symboliczne, rodzaj rozległego zacisza domowego, ucieczki od rzeczywistości dającej poczucie – jak się okaże, pozornego – bezpieczeństwa.
Mimo że powieść powstała w dobie panowania literatury zaangażowanej (tendencja obecna w literaturze włoskiej mniej więcej do 1960 roku), daleko jej do neorealizmu. Bassaniemu obcy był też eksperymentalizm nowych awangard; pisarz skupił się natomiast na odtworzeniu klimatu przeszłości poprzez ulotne, jakby proustowskie wrażenia. Jak bowiem zauważył Pier Paolo Pasolini, proza Bassaniego nie wyraża rzeczywistości, lecz do niej odsyła, zaś przestrzeń Ferrary, jak napisze Joanna Ugniewska w Miejscach utraconych (Zeszyty Literackie 2014), nie jest przestrzenią fizykalną, lecz doświadczoną, duchową.
Wielkim sukcesem cieszyła się – chociaż sam Bassani wyrażał się o niej krytycznie – adaptacja filmowa z 1970 roku w reżyserii Vittoria De Siki, która w 1971 roku otrzymała Złotego Niedźwiedzia na XXI Festiwalu w Berlinie, a rok później zdobyła Oskara za najlepszy film nieanglojęzyczny. Ujęcia magicznego ogrodu i willi usytuowanych w powieści przy corso Ercole I d’Este zostały jednak nakręcone nie w Ferrarze, a w Rzymie (Villa Ada, Ogród Botaniczny) oraz w Vedano al Lambro pod Mediolanem (Villa Litta Bolognini).
W Polsce losy rodziny Finzi-Continich mogliśmy poznać już w 1964 roku dzięki znakomitemu przekładowi powieści w wykonaniu Barbary Sieroszewskiej (PIW), nota bene tłumaczki uhonorowanej tegoroczną Nagrodą Literacką im. Leopolda Staffa w kategorii „In memoriam”. Dwa inne ferraryjskie teksty Bassaniego, Złote okulary oraz Między murami, w mistrzowskim tłumaczeniu Haliny Kralowej, ukazały się niedawno – odpowiednio w 2014 i 2017 roku – nakładem „Zeszytów literackich” (one również zostały nagrodzone w III edycji wyżej wymienionego konkursu). Warto sięgnąć po te pozycje, żeby zanurzyć się w dawnej Ferrarze – domu Bassaniego do 1943 roku.
