Radimlja. Nekropolia, kościół bośniacki i ruch bogomilski

Tajemniczy cmentarz Radimlja to średniowieczna nekropolia kojarzona z tak zwanym kościołem bośniackim. Próba zapoznania się z historią miejsca odsyła nas do wątków znanych z dzieła Olgi Tokarczuk.

Agnieszka Jasińska

Absolwentka studiów magisterskich na romanistyce i doktor nauk humanistycznych w Instytucie Filologii Polskiej przy Uniwersytecie Pedagogicznym. Językoznawczyni i metodyk języka polskiego jako obcego, miłośniczka historii języka, pożeraczka literatury non fiction. Po latach eksplorowania kultur romańskich wykonała gwałtowny zwrot ku Bałkanom, gdzie od kilku lat najchętniej spędza wolne chwile. Nieustannie porównuje języki i kultury, próbując dowieść, że więcej nas łączy niż dzieli. Zaprasza na stronę polskiikropka.pl.

Turyści podróżujący po Bośni i Hercegowinie oraz ci, którzy jadą z Sarajewa i Mostaru na wybrzeże adriatyckie, mijają po drodze tajemniczy cmentarz pełen białych kamiennych nagrobków. Nie są to groby katolickie ani prawosławne. Nie należą też do społeczności muzułmańskiej, niezwykle licznej w tym kraju.

Tajemniczy cmentarz to średniowieczna nekropolia kojarzona z tak zwanym kościołem bośniackim. Charakterystyczne miejsca pochówku spotkać można także w Chorwacji, Serbii i Czarnogórze. Jest ich na Bałkanach ponad 3 000, z czego zdecydowana większość na terenach Bośni i Hercegowiny. To, które znajduje się na południe od Mostaru, jest jednym z największych i najlepiej zachowanych w regionie. Na cmentarzu znajduje się około 140 grobów. Stećci (w liczbie pojedynczej stećak), bo tak nazywają się te bryły, wykonane zostały w większości z białego wapienia. Są bogato ilustrowane, a obrazy wykute w kamieniu to głównie motywy roślinne, zwierzęce i solarne. Ponadto na nagrobkach widać broń, narzędzia pracy i wreszcie ludzi w scenach potyczek, procesji oraz tańca kolo. Nazwa stećak oznacza stojący kamień, jednak nie wszystkie nagrobki mają kształt pionowy – znajdziemy także liczne obiekty o kształcie sarkofagów, skrzyń i krzyży. Na nagrobkach nie ma napisów, które jednoznacznie wskazywałyby przynależność do danej wspólnoty religijnej. Na szczęście Radimlja jest dobrze opisana, dzięki czemu możemy dowiedzieć się o jej historii czegoś więcej.

Cmentarz powstał w XV i XVI wieku i kojarzony jest z wołoskim rodem Milaradovićiów, który władał wówczas tą częścią Hercegowiny. Milaradovićiowie związani byli ze wspomnianym powyżej kościołem bośniackim. Kościół ten, określany bałkańsko-słowiańską mieszanką prawosławia i katolicyzmu, powstał w XI wieku i zajmował ważne miejsce w niezwykle zróżnicowanym bośniackim krajobrazie wyznaniowym. Wielu badaczy uważa, że na powstanie bośniackiego kościoła narodowego miała wpływ heretycka sekta bogomiłów.

Ruch bogomilski narodził się w X wieku w Bułgarii. Pierwszym źródłem, z którego dowiadujemy się o jego istnieniu, jest list patriarchy Konstantynopola Teofilakta do cara Bułgarii Piotra, napisany około 954 roku. Pierwszy większy opis bogomilskiej doktryny znajduje się w dziele bułgarskiego duchownego Kosmy Prezbitera. Pochodzi on z drugiej połowy X wieku. Wraz z podbojem Bułgarii w 1018 roku przez cesarza Bazylego II bogomilizm rozlewa się na cały kraj i poza jego terytoria, obejmując swoim zasięgiem większość Bizancjum, a w XIII wieku nauka bogomiłów dociera do ruchów religijnych na Zachodzie Europy, wywierając znaczący wpływ na langwedockich katarów i albigensów.

To, co charakteryzuje herezję bogomilską, to teologia dualistyczna. Z tego powodu bogomili łączeni są często z bliskowschodnimi ruchami, takimi jak paulicjanie oraz manichejczycy. Większość tych grup miała w swojej doktrynie dogmat o istnieniu dwóch bogów – światła i ducha oraz ciemności i materii. Pierwszy z nich, dobry, panował nad niebem i przyszłością, drugi zaś miał władzę nad życiem doczesnym. W opisie bogomilskich bogów dobra i zła pojawiają się imiona Jezusa i Satanaela (lub, po prostu, Szatana).

Łączenie bogomiłów z paulicjanami i manichejczykami ma jednak wśród badaczy wielu przeciwników, którzy twierdzą, że doktrynalne podobieństwa nie są dość przekonujące, aby grupy te utożsamiać albo sugerować wspólne źródła.

Kim więc byli bogomili? Najpełniejszy obraz otrzymujemy dzięki autorom chrześcijańskim – Eutymiuszowi i Kosmie. Pierwszy z nich analizował działalność bogomilskiego odłamu bułgarskiego, drugi – dragowickiego (Dragowica to wieś na pograniczu Tracji i Macedonii). Obydwie te „szkoły” bogomilskie podkreślają istnienie dobrego i złego syna Boga, jednak doktryna dragowicka wydaje się bardziej wyrazista. Według bogomiłów dragowickich świat ziemski to dzieło szatana, a wszystko, co ma związek z materią, budzi u wyznawców bogomilizmu wstręt. Nie akceptują oni sakramentów; ich udzielanie wiąże się z użyciem rzeczy materialnych: chleba i wody. Bogomili praktykowali ascezę, powstrzymywali się od picia wina, jedzenia mięsa, unikali także kontaktów seksualnych. Nie uznawali Starego Testamentu, twierdząc, że historia w nim opowiedziana była stworzona przeze demony, nie przez Boga. Nie przyjmowali znaku krzyża, który stanowił dla nich symbol ludzkiego okrucieństwa; nie chcieli się przed nim kłaniać. Zarówno „Bułgarzy”, jak i „Dragowiczanie” odrzucali materię i świat zmysłowy, które, według nich, były źródłem zła. Z tego powodu bogomili nie pozostawili po sobie żadnych śladów kultury materialnej: nie ma bogomilskich kościołów i innych miejsc kultu, nie zachowały się miejsca ich codziennego życia, żadne ślady osad.

Bogomili uważali, że wszyscy członkowie ich ruchu dzielą się na dwie kategorie: Wybranych i Wiernych. Wybrani recytowali codziennie 7 modlitw w dzień i 5 w nocy. Opis obrządków we wspólnotach bogomilskich sugeruje, że Wybrani byli grupą, do której aspirowali Wierni. Wejście do Wybranych mogło się dokonać m.in. poprzez chrzest. Sama ceremonia i idea chrztu miała niewiele wspólnego z sakramentem znanym z kościoła katolickiego czy prawosławnego. Otrzymujący chrzest był, jak się wydaje, osobą dorosłą, gdyż przystąpienie do tego bogomilskiego obrzędu poprzedzone było długimi przygotowaniami. Wierny przed przyjęciem chrztu musiał przestrzegać postu, spędzać czas na medytacji i modlitwie. Przed ceremonią musiał brać udział w licznych próbach i przygotowaniach, a ostateczna konsekracja przebiegała w obecności wielu Wybranych i Wiernych. Sama ceremonia była niezwykle prosta i ograniczała się do położenia na głowie kandydata Ewangelii, a następnie wyrecytowania modlitwy. Członkowie wspólnoty bogomilskiej trzymali się w tym czasie za ręce i śpiewali hymny.

Herezja bogomilska trafiła na podatny grunt przede wszystkim na Bałkanach, rozdartych między kościołem Zachodnim i Wschodnim. Mieszkańcy Półwyspu od Bułgarii po Dalmację z łatwością identyfikowali się z wyznaniem, które nie kojarzyło się im z opresyjną władzą kościelną typową dla wielkich religii na kontynencie. Stąd zapewne też powstające na fundamencie ruchu bogomilskiego kościoły narodowe, jak wspomniany na początku kościół bośniacki. Z drugiej strony kościół bośniacki reprezentowany był przez tamtejszą arystokrację, podczas gdy bogomilizm rozpowszechnił się wśród najbiedniejszych warstw społecznych.

Ruch bogomilski w Europie południowo-wschodniej liczył w szczytowym okresie ponad 10 000 wyznawców. Tak wielka liczba nie mogła pozostać bez wpływu na inne grupy etniczne. Bogomili z Dalmacji bez trudu przenikali na zachód Europy, do północnych Włoch i południowo-wschodniej Francji. Na terenach dzisiejszych Włoch, w szczególności w Lombardii, powstawały niezwykle liczne wspólnoty bogomilskie, liczące nawet 1500 członków. Największe z nich znajdowały się w Mediolanie i Concorezzo (niewielka miejscowość w prowincji Monza i Brianza). Wzmianki o bogomiłach pojawiają się także w księgach inkwizycyjnych we francuskim Carcassonne (jednym z centrów kataryzmu) i w dokumentach na temat soboru albigensów w langwedockim Saint- Felix-de-Caraman. Sobór ten odbył się w roku 1167 roku i przewodniczył mu bogomilski diakon Nikita (Nicetas) przybyły na to wydarzenie z Konstantynopola.

Zmierzch bogomiłów nastąpił w XV wieku. Mimo skromnej spuścizny piśmienniczej (którą zawdzięczamy głownie wrogom bogomilizmu opisujących ich doktrynę i praktyki) i prawie nieistniejącego dziedzictwa materialnego, bogomilizm zostawił ślady w średniowiecznej kulturze duchowej dużej części krajów basenu Morza Śródziemnego.

Wzmiankę o bogomiłach znajdujemy u naszej noblistki Olgi Tokarczuk. Nie wiadomo, w jakim stopniu opis osady bogomilskiej na północy Bułgarii jest wytworem wyobraźni autorki, a na ile jej poszukiwań historycznych. Warto jednak przyjrzeć się wizji Tokarczuk, która pisze o bogomiłach w kontekście spotkania głównych bohaterów z niejakim Moliwdą. Ma (Moliwda) wokół siebie dwunastu braci i dwanaście sióstr – to oni są zarządem tej wsi, na równych prawach, kobiety i mężczyźni. Kiedy trzeba coś ustalić, zbierają się na placyku nad stawem i głosują. Gdy coś akceptują, podnoszą rękę. Wszystkie chaty i dobrodziejstwa, jak studnia, wozy, konie, należą do wszystkich, do ogółu – każdy, czego tylko potrzebuje, bierze to sobie niejako w arendę, pożycza, a potem, gry już skorzysta, oddaje. Dzieci jest niewiele, bo dla nich płodzenie dzieci to grzech, a te, które są, nie pozostają przy matkach, ale też traktuje się je niczym wspólne, zajmuje się nimi kilka starszych kobiet, bo młodsze pracują w polu, albo przy domu. Widzieliśmy jak malowały ściany domów i dodawały do bielidła jakiegoś barwnika, tak iż domy były niebieskie. Dzieciom nie mówi się, kto jest ich ojcem, i ojcom też nie; mogłoby to rodzić niesprawiedliwości, forowanie swoich potomków. A ponieważ kobiety to wiedzą, mają tu ważną rolę, równą mężczyznom i widać, że po to te kobiety są tutaj jakieś inne – spokojnie bardziej i rozumne, roztropne. Rachunki gminne prowadzi kobieta: pisze, czyta i liczy – bardzo uczona.

Jak duży wpływ mieli bogomili na kościół bośniacki, pozostaje kwestią nierozstrzygniętą. Jednak kiedy spacerujemy między białymi wapiennymi nagrobkami w Radimlji, wyobraźnia podpowiada nam wszystkie sugestywne obrazy związane z jednym z najbardziej tajemniczych ruchów religijnych średniowiecznej Europy.