Oliwna gałązka otuli twe skronie. Symbolika drzewa oliwnego

Uprawą oliwek ludzie zajmują się od około 8 000 lat, pierwotnie jedynie na terenie starożytnej Persji i Mezopotamii. Obecnie na całym świecie rośnie ponad 800 milionów drzew oliwnych. Ich wzrost jest powolny i zwykle nie osiągają spektakularnych rozmiarów, choć przy dobrych warunkach potrafią urosnąć nawet do 15 m wysokości. Zwykle myśląc o oliwkach mamy jednak przed oczami obraz karłowatych drzewek, które niezależnie od wieku wyglądają jak z innej epoki. To skojarzenie jest całkiem poprawne, gdyż oliwki należą do długowiecznych i bardzo wytrzymałych. Przypuszcza się, że okazy rosnące na Krecie i Sardynii mogą liczyć nawet 4 000 lat!

Historię oliwki możemy prześledzić w różnych źródłach. Pojawia się w Biblii, mitologii greckiej, a także w sztuce krajów starożytnych. W dawnej Grecji gałązki oliwne stanowiły dary ofiarne, a wieczny płomień igrzysk olimpijskich zasilano oliwą z oliwek. W grobie faraona Tutenchamona odnaleziono liściaste oliwne gałęzie, a jego ciało zabalsamowano oliwą. Natomiast na Santorini odkryto skamieniałe liście oliwki, których wiek określa się na 37 000 lat. I choć z omawianą rośliną najczęściej kojarzymy właśnie Grecję, to “krajem oliwki” określano kiedyś Egipt, w którym była ona atrybutem boga nieba, Horusa, głównego opiekuna egipskiej monarchii.

Starożytne mity

Drzewo oliwne jest symbolem nieśmiertelności, sił życiowych, pokoju, płodności i czystości. Greckie mity utrzymują, że zostało stworzone przez boginię Atenę, jako dar dla miasta, które nosi jej imię. Zgodnie z legendą bogowie założyli się, który z nich zdoła stworzyć dar najcenniejszy dla śmiertelnych. Wygrała Atena, spulchniając ziemię kamieniem i sadząc drzewko oliwki. Prócz Ateny za swój znak obrali ją także inni greccy bogowie: Zeus, Apollo i Demeter.

Z oliwnego drewna powstała maczuga Herkulesa, a gałązki zdobiły głowy poetów i bohaterskich wodzów. Później powędrowały na skronie ateńskich panien młodych, którym oliwny wianek miał zapewnić płodność. Tymczasem kawalerom i niezamężnym dziewczętom oliwkowe liście pomagały znaleźć współmałżonków. Jak pisał Wergiliusz w Eneidzie, wieniec wykonany z dzikiej oliwki był nagrodą dla zwycięskich olimpijczyków oraz uczestniczek igrzysk herajskich, czyli zawodów sportowych dla kobiet organizowanych na cześć bogini Hery. Prócz naturalnych, zielono-srebrzystych liści lubowano się także w tworzeniu oliwnych gałązek ze złotej folii i pleceniu z nich misternych wianków. Wśród macedońskich członków rodziny królewskiej i elity kraju panowała moda, aby zmarłych chować z oliwnym złotym wieńcem jako odznaką honorową.

Gałęzie oliwne miały także moc wypędzania demonów. Dawni Grecy używali ich jako noworoczną miotłę w celu przegonienia z domostw złych mocy odchodzącego roku, nieraz reprezentowanych przez muchy i komary. Nadprzyrodzone moce przypisywano również oliwie, stanowiącej źródło ognia i światła; namaszczano nią wybitne osobistości i stosowano do oczyszczenia i uzdrawiania.

Oliwka pełna wiary

Dzięki różnorodnemu zastosowaniu, drzewu oliwnemu zaczęto przypisywać bogatą symbolikę również w innych kręgach religijno-kulturowych. Spotkamy ją na kartach Starego i Nowego Testamentu oraz Talmudu. Oliwka wymieniana jest jako jedna z roślin wybranych, symbolizujących mądrość. Człowieka sprawiedliwego porównuje się do urodzajnego drzewa oliwnego. Natomiast artyści chrześcijańscy często umieszczali przedstawienia gałązek przy wizerunkach Matki Boskiej i archanioła Gabriela w scenach Zwiastowania. W symbolicznym wieńcu przedstawiającym pory roku, gałązki oliwne stają się wyobrażeniem zimy, gdyż owoce drzewa późno dojrzewają. Warto przypomnieć także, że w Piśmie Świętym drzewo oliwne jest znakiem błogosławieństwa i łaski. Według tradycji gołębica wypuszczona z Arki Noego powróciła doń, niosąc gałązkę oliwną z góry Ararat – symbol pokoju między Bogiem a ludźmi.

Jedna z arabskich legend tłumaczy poskręcany wygląd pni oliwek i fakt, że w ich centrum często widnieje głęboka dziupla. Pewnej jesieni, tuż po śmierci proroka Mahometa, cała przyroda zamarła w boleści. Figi i granaty z rozpaczy zrzuciły liście. Wtem ujrzały, że gałązki drzewa oliwnego nadal przyozdabiają zielone listki, i zaczęły robić oliwce wyrzuty. W odpowiedzi oliwka wypomniała swym siostrom drzewom, że one straciły ledwie włosy, podczas gdy jej – tu wskazała na swój pień – pękło serce.

Współcześnie gałązka oliwna najbardziej kojarzy się z krajobrazem Grecji oraz symbolem pokoju w znanej graficznej interpretacji Pabla Picassa. Dwie gałązki odnajdziemy także na fladze ONZ. Oliwka występuje nawet w przyśpiewkach rzymskich. Niech słowa jednej z nich będą dowodem, jak ta roślina ważna była i jest dla mieszkańców Śródziemnomorza.

Fiore d’oliva! Beato chi te cerca e non te trova,
E chi te corre appresso e non t’arivva!
Kwiecie oliwki! Szczęśliwy ten, kto cię szuka,
a nie znajduje,
Kto biegnie za tobą, a dogonić cię nie może.

(Cytat za: Barbara Szczepanowicz, Atlas roślin biblijnych)