Rosa, rosae, rosae

Historia

Paleobotanicy uważają, że róże pojawiły się na naszej planecie około 40 milionów lat temu, prawdopodobnie na Dalekim Wschodzie. Mniej więcej jedna trzecia gatunków wywodzi się jednak z Europy, Północnej Afryki i Bliskiego Wschodu, a więc z obszaru w dużej mierze pokrywającego się z terytorium basenu Morza Śródziemnego, gdzie krzewy różane należały do najbardziej cenionych roślin ozdobnych już w czasach starożytnych. W Egipcie kojarzono je z boginią Izydą, uwieczniano na ścianach grobowców, a korony z kwiatów, zwane „świętymi różami abisyńskimi”, stanowiły część wyposażenia zmarłych. W starożytnym Izraelu wody różanej używano natomiast do obmywania ścian Świątyni Jerozolimskiej.

Grecy opiewali różę w poematach; Safona na przykład nazywała ją królową kwiatów. Nic w tym dziwnego: róża była symbolem Afrodyty i uważano, że powstała z tej samej piany morskiej, co bogini miłości. Według innych legend wzrosła zaś z krwi jej lub jej kochanka Adonisa, rozszarpanego przez dziki. Urocza legenda chrześcijańska sugeruje natomiast, że pierwsze róże wyrosły z… pieluszek Dzieciątka Jezus.


Antyczni Rzymianie niezmiernie cenili róże jako rośliny ozdobne; przystrajali nimi sale bankietowe, a także słynęli z zamiłowania do zrzucania ich płatków z sufitu podczas uczt, tworząc w ten sposób swoisty kwiatowy deszcz. Bogaci rzymscy kochankowie posyłali swoim wybrankom „zimowe róże egipskie” –  w kraju nad Nilem, ze względu na ciepły klimat, róże zakwitają wcześniej niż na Półwyspie Apenińskim. Rzymscy kupcy zbudowali na tym fakcie świetnie prosperujący biznes, sprowadzając kwiaty do Italii nawet w styczniu. Ich cena odpowiadała wówczas najdroższym diamentom. O zwyczaju tym pisał grecki poeta Krinagoras z Mityleny, przebywający na dworze cesarza Augusta.

Dla urody

W antycznej Grecji i Rzymie chętnie stosowano róże do pielęgnacji urody, a jej właściwości lecznice doceniał już Hipokrates. Najlepszą opinią cieszyła się w tym względzie róża damasceńska (Rosa damascena). W Helladzie uprawiano ją od VI wieku p.n.e.; dziś plantacje tej rośliny znajdują się głównie w Bułgarii, Francji, Rumunii, Iraku i Iranie. Ze względu na silny zapach płatków, który utrzymuje się nawet po ich uschnięciu, od wieków używa się jej do produkcji wody różanej, olejku i perfum. W Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie do tego samego celu używa się także róży piżmowej (Rosa moschata). Różę chętnie wykorzystują producenci kosmetyków ekologicznych; szczególnie popularna jest dzika róża, czyli Rosa canina – niezwykle bogata w witaminy, działająca uspokajająco, antydepresyjnie i wzmacniająco.

Przy stole

Dziś w krajach śródziemnomorskich, szczególnie na Bałkanach i w Azji Mniejszej, płatki róż cieszą się wielką popularnością w przemyśle spożywczym. Używa się ich do aromatyzowania octu, miodu, konfitur i napojów. W Izraelu i w krajach arabskich w kuchni chętnie używa się wody różanej, dodawanej do deserów takich jak salep czy malabi, a także potraw takich jak pilaw.

Dla językoznawców i podróżników

Wybitny filolog Aleksander Brückner wyprowadza polskie słowo „róża” z łacińskiego rosa, które dla odmiany wywodzi się z greckiego rodon. Nietrudno tu o skojarzenie z Rodos, urokliwą wyspą na Morzu Egejskim, umiłowaną przez boga słońca Heliosa, której nazwa pochodzi bezpośrednio od rzeczownika τὸ ῥόδον. Dominującym elementem krajobrazu są tam pachnące oleandry i krzewy różane.

Grecy pochodzenie nazwy kwiatu łączyli także z czasownikiem będącym odpowiednikiem polskiego „rozlewać”. Z róży bowiem rozlewa się strumień woni; płynie także czerwona krew i morska piana, z której róże się narodziły…

Różane cuda

Na terenach pustynnych, w tym w Ziemi Świętej, spotykany jest swoisty cud natury, noszący w nazwie różę. Jest nim niejaka róża jerychońska, określana także mianem zmartwychwstanki. Ten sukulent powszechnie uważa się za jeden z najbardziej niezwykłych gatunków roślin na świecie; posiada on bowiem zdolność przetrwania wielomiesięcznych suszy. Kurczy się wówczas i zasycha; po podlaniu potrafi jednak prawie natychmiast rozwinąć się i zazielenić. Według jednej z legend, stało się tak podczas przejazdu Świętej Rodziny przez okolice Jerycha. Gdy Maria, Józef i Jezus uciekali do Egiptu, róże porastające tamtejsze pagórki rozkwitły barwnymi kwiatami mimo suszy.

Symbolika róży jest pełna sprzeczności. Od wieków kojarzy się ją bowiem z seksualnością, a zarazem czystością; z namiętnością, a także małżeństwem, macierzyństwem, wstydem i wiarą. Uważano ją za emblemat prostytutek, ale i nowożeńców. Różane kolce kojarzono z trudnościami losu, które pokonać musi prawdziwa miłość, a także z obroną przed zerwaniem, jakże zbliżoną do ochrony dziewictwa. Czerwona róża symbolizuje miłość, pasję, a także… lewicowe ruchy w polityce. Wieloznacznym symbolem jest również w chrześcijaństwie. Ze względu na kolor i związek z koroną cierniową odnosi się do męczeństwa Chrystusa. Kojarzona jest także z niepokalanie poczętą Maryją oraz poświęconym jej różańcem, jak również z licznymi świętymi, w tym św. Franciszkiem z Asyżu, św. Agnieszką z Montepulciano i św. Dorotą z Cezarei.

Róża w kulturze

Największy włoski poeta Dante Alighieri porównywał do róży rajską miłość. O różach pisali także Lorenzo de’ Medici, Gabriele d’Annunzio, Giovanni Pascoli czy Pier Paolo Pasolini; największą sławę zdobyła chyba jednak powieść Umberta Eco Imię róży. Do najpopularniejszych cytatów zawierających nazwę kwiatu należą zaś wersy z szekspirowskiego dramatu Romeo i Julia, umiejscowionego we włoskiej Weronie:

Czym jest nazwa? To, co zwiemy różą, pod inną nazwą równie by pachniało.

____________________

Artykuł ukazał się drukiem w drugim numerze kwartalnika “Lente” (Lente#02, czerwiec 2016).