Dawid Grosman, Gdyby Nina wiedziała

Po śmierci Amosa Oza w 2018 roku Grosman zajął miejsce najwybitniejszego współczesnego prozaika Izraela. Teraz to on typowany jest do literackiej Nagrody Nobla, a w kraju stał się niezaprzeczalnym autorytetem i mistrzem słowa.

Głosy kobiet

Gdyby Nina wiedziała to narracja na trzy kobiece głosy. Historia opiera się na poszukiwaniach sensu rodzinnych wydarzeń prowadzonych przez Ninę i Gili, matkę i córkę. Jest też Wera, babka Gili, której pamięć skrywa tajemnicę przeszłości. O tym, jak wielki wpływ mają rodzinne historie na kolejne pokolenia, napisano już wiele książek. Ta jednak koncentruje się głównie na procesie odkrywania prawdy, która – choć obecna w życiu kobiet na co dzień – pozostaje przez dekady niewysłowiona. Żeby dowiedzieć się, jaka siła miała wpływ na życie babki i matki, Gili przepytuje tę pierwszą i stara się zrozumieć rodzinną historię. Zarówno dla niej, jak i dla czytelnika nie jest to opowieść łatwa. Wymagająca fabuła i opis tragicznej przeszłości wymagają wielkiego skupienia, dzięki czemu także czytelnik, pełen wewnętrznego napięcia, staje się na chwilę niemym uczestnikiem wydarzeń.

Oto się zaczyna, tak się to zaczyna, od dziwacznych, nieważnych drobiazgów – przekonuje Grosman. Jak przełamać prozę codzienności i zgłębić się w historię sprzed kilku dekad? Bohaterowie powieści wierzą, że liczy się każdy, nawet najdrobniejszy szczegół, który – jak w policyjnym śledztwie – może rzucić światło na to, co wydarzyło się w życiu kobiet.

Kolonia karna

Wera wraca więc wspomnieniami do tego, co wydarzyło się po II wojnie światowej i opowiada o wyspie Goli Otok, która była wówczas częścią Jugosławii. Znajdowała się tam utworzona przez dyktaturę Tity kolonia karna, na której przetrzymywano więźniów politycznych. Bohaterka, niegdyś zesłana tam za rzekome szpiegostwo, nieskrępowanie opowiada o obozie pracy, w którym, żeby przeżyć, musiała niewolniczo pracować w kamieniołomie. Więźniowie byli też przesłuchiwani, torturowani, głodzeni i bici. Z czym może kojarzyć się czytelnikowi taki obraz świata? Wera żegna się ze swoją matką. Obejmują się. Jej matka blisko dziesięć lat temu została wywieziona do Auschwitz. Kobiety, które tam były, a później znalazły się na Golim Otoku, twierdziły, że tu jest gorzej. Tam było jasne, kto jest wrogiem, kogo się wystrzegać. Tutaj chodzi o to, by każda była wrogiem każdej.

Grosman naświetla tym samym dojmującą historię Europy, która, ledwo otrząsnąwszy się z nazizmu, została przejęta przez kolejne dyktatury. Wyzysk i śmierć Europejczyków w XX wieku mają też swoje odbicie w traumie następnych pokoleń. Jak widzimy, praca w obozie odcisnęła ogromne piętno nie tylko na Werze, lecz także na jej córce i wnuczce. Tajemnica zsyłki jeszcze długo pozostanie przez kobiety nieodkryta, choć – aby rodzina mogła przeżyć katharsis – prawda musi w końcu ujrzeć światło dzienne.

Narracyjna wolta

Doceniona przez literacki świat powieść Wchodzi koń do baru jest opowiedzianą w pierwszej osobie linearną historią zagubionego człowieka, który na forum zdecydował się wyznać prawdę o traumatycznej przeszłości. Czy bolesne wspomnienia wypowiedziane przed publicznością niosą ulgę i gwarantują rozliczenie z przeszłością? A co jeśli zachowamy je dla siebie, jak w przypadku bohaterek książki Gdyby Nina wiedziała? Grosman w najnowszej powieści zdecydował się nie tylko na narracyjną woltę, lecz także na zmianę w przedstawieniu bohaterów oraz ich sposobów na radzenie sobie z przeszłością. Prozatorska wirtuozeria, o której świadczą jego kolejne książki, dowodzi, że nie bez przyczyny jest pretendentem do miana pierwszego pióra literatury Izraela.

Dawid Grosman, Gdyby Nina wiedziała, tłumaczyła Magdalena Sommer, Wydawnictwo Znak, Kraków 2021

Dawid Grosman – jeden z najbardziej znanych izraelskich prozaików. Jego książki przetłumaczono na 35 języków, a w Polsce ukazało się jego 9 powieści.