Nowy sezon serialu Shtisel. Co warto wiedzieć, rozpoczynając przygodę z przebojem Netflixa?

Judaizm wraz ze swoimi świętami, rytuałami i modlitwami dla wielu pozostaje tajemnicą, inni niestety postrzegają go w sposób stereotypowy. Zapach czosnku, brodacz w chałacie, koniecznie obdarzony długim haczykowatym nosem zwieńczonym garbem, Hava Nagila czy muzyka wygrywana na skrzypcach to tylko niektóre z kliszowych skojarzeń z kulturą żydowską. Należy wspomnieć tu także o kontrowersyjnych wyobrażeniach Żydów: figurce mędrca z monetą, utrwalającej stereotyp Żyda wyzyskiwacza i oszusta, czy też jego przedstawieniu na obrazku wieszanym do góry nogami, mającym przynosić bogactwo i szczęście. Mnożą się pytania: czy pojęcie “Żyd” jest w ogóle możliwe do zdefiniowania? Jak Żyd ma się do Izraelczyka? Czy Żyd musi być wierzący? Poniżej postaram się odpowiedzieć na powyższe pytania i pokrótce omówić ten nurtujący niejednego problem.

Jehudi czyli Żyd

Hebrajskie słowo יהודי^[1] oznaczające Żyda odnosi się do Judejczyków – mieszkańców południowego królestwa Judei, wygnanych w 586 roku p.n.e do Babilonu.  Następnie pojęcie to zostało rozszerzone do wyznawców religii żydowskiej oraz do etnicznej grupy Hebrajczyków. Według halachy^[2] Żydem jest ktoś urodzony z matki Żydówki lub dokonujący konwersji na judaizm. Dla niektórych wiążąca będzie jedynie taka definicja; inni będą widzieć Żyda w każdym, kto miał żydowskich przodków, bez względu na to, czy byli oni religijni. Na takiej właśnie podstawie Izrael wprowadził tzw. Prawo powrotu^[3], regulujące możliwość dokonania aliji^[4] osobom pochodzenia żydowskiego, mających przynajmniej jednego przodka żydowskiego (licząc od pokolenia dziadków), ich małżonkom oraz konwertytom. Izraelczykiem określamy zaś osobę posiadającej obywatelstwo izraelskie, niekoniecznie Żyda.

Gershom Scholem, filozof i badacz żydowskiego mistycyzmu, podkreślający znaczenie pytania “Kto jest Żydem?”, wspominał o istnieniu wielu definicji Żyda. Pierwsza z nich związana będzie z judaizmem ortodoksyjnym, który dla tej grupy będzie stanowił najważniejszy element bycia Żydem. Inna definicja podkreślać będzie, że Żydem jest ten, którego postrzega się za Żyda. Jeszcze inna definiuje Żydem tego, kto się sam za niego uważa i z nim utożsamia. Scholem wskazuje także, że najważniejszym elementem żydowskości powinno być pochodzenie etniczne^[5].

Jahadut czyli judaizm

W obrębie judaizmu wyróżnić można trzy główne nurty: judaizm ortodoksyjny, konserwatywny i reformowany. Judaizm ortodoksyjny dotyczy tych, którzy w pełni stosują się do zaleceń Talmudu. Można nim określić spuściznę tradycjonalistów, którzy odrzucili XVIII-wieczne reformy religijne. Żydzi ortodoksyjni dzielą się na trzy podgrupy: nowoczesną ortodoksję (datim), ultraortodoksję (charedim) i chasydyzm (chasidim).

Żydów należących do odłamu nowoczesnej ortodoksji obowiązują kodeksy halachiczne (np. Szulchan Aruch^[6]), lecz ich tryb życia czy sposób ubioru nie odbiega od współczesnego europejskiego modelu. Żydzi ultraortodoksyjni odrzucają natomiast wartość epoki współczesnej, co symbolizuje ich strój. Na co dzień posługują się głównie językiem jidysz i rygorystycznie przestrzegają koszerności, mężczyźni nie skracają brody ani pejsów, a kobiety noszą peruki. Chasydzi należą zaś do ruchu odrodzenia religijnego, który został zapoczątkowany w XVIII wieku w Polsce i powstał w oparciu o nauki Baala Szema Towa. Nauczał on, że Boga należy odnajdywać we wszystkich przejawach życia, i zachęcał, by doświadczać obecności Stwórcy w radosnej ekstazie za pomocą śpiewu, tańca czy też alkoholu i tytoniu. Każda ze społeczności chasydzkich skupiona jest wokół charyzmatycznego przywódcy – cadyka.

Judaizm konserwatywny postrzega się jako odłam pośredni pomiędzy ortodoksją a reformą, propagujący podejście tradycyjne, ale dostosowane do współczesności. W jego ramach próbowano połączyć idee obyczajowości żydowskiej z tradycjonalizmem w większym stopniu, niż czynili to wyznawcy judaizmu reformowanego. Jedną z ważniejszych postaci nadającej ruchowi konkretny kształt był Solomon Schechter (1847–1915), amerykański rabin urodzony w Mołdawii.  Liczne innowacje wprowadzone do judaizmu konserwatywnego pogłębiły znaczące już wcześniej podziały między tym ruchem a judaizmem ortodoksyjnym.

Judaizm reformowany wyłonił się z postoświeceniowego otwarcia kultury europejskiej dla Żydów. Jedną z głównych reform stanowiło utworzenie nowego typu synagogi (wprowadzono do niej chóry i organy, zrezygnowano z podziału związanego z płcią) oraz modyfikacja liturgii – nabożeństwa odprawiano w lokalnych językach. Odrzucono też niektóre doktryny. Największa liczba wyznawców judaizmu reformowanego mieszka dziś w Stanach Zjednoczonych.

Jak wynika z powyższego wyszczególnienia, dzisiejsza społeczność żydowska jest niezwykle zróżnicowana. W dalszych rozważaniach skupimy się na wyznawcach judaizmu ultraortodoksyjnego, którego przykładem mogą być bohaterowie niezwykle popularnych seriali na platformie Netflix: Akiwa Shtisel z Geuli czy Esti, pozostawiająca swoje ortodoksyjne życie i uciekająca od chasydów z Satmar^[7] z nowojorskiego Williamsburga. Podkreślić należy, że każdemu z odłamów judaizmu, które są tak bardzo niejednorodne, należałoby przyjrzeć się z ogromną uwagą. Porównując poszczególne grupy, znaleźć można wiele różnic dotyczących praktyk religijnych, ubioru, sposobu świętowania, itd. Istnieją jednak pewne elementy stałe, które dostrzec można w każdej z nich.

Micwot czyli przykazania

O judaizmie mówi się często jako o religii związanej z ortopraksją, czyli właściwym postępowaniem. Podstawową ideą judaizmu odnoszącą się do praktyki religijnej jest tzw. micwa. Tradycja rabiniczna wspomina o istnieniu 613 przykazań – 248 nakazów i 365 zakazów. Liczby te mają swoją symbolikę: 248, to według tradycji liczba kości w ludzkim ciele, a 365 jest liczbą dni w roku.

Tora ustna i Tora pisana

Centralnym elementem judaizmu są przykazania oraz Pięcioksiąg – Tora spisana oraz Tora ustna. Obie miały być przekazane Mojżeszowi. Tora ukazuje wyjście Boga do ludzi; stanowi wyraz woli Boga wobec śmiertelnego i skończonego człowieka. Zwój Pięcioksięgu spisany przez Mojżesza i przechowywany w Arce Przymierza konstytuuje naród żydowski. Tora Ustna, przekazana Mojżeszowi na Synaju, stanowi rozwinięcie i komentarz do Tory Pisanej. Do II w. n. e. przekazywano ją ustnie; ostatecznie także ona została jednak spisana i włączona do Miszny (uporządkowanego zbioru tekstów ustnego prawa), która wraz z Gemarą (aramejskojęzycznym zbiorem rabinicznych komentarzy i objaśnień uzupełniających Misznę) tworzy Talmud.

Halacha czyli droga

Żydzi godzinami studiują Talmud. Powstał on jako zapis debat prowadzonych w gronie badaczy i mędrców starożytnej żydowskiej diaspory z miast i wiosek z okolic Bagdadu. Jego doskonała znajomość nadaje największy prestiż w społeczności żydowskiej. Jak pisze Harry Freedman w książce Talmud. Biografia, Talmud stał się fundamentem żydowskiego systemu prawnego i podłożem żydowskiej wiary. Na jego studiowanie poświęca się całe życie.

Tefila czyli modlitwa

Zaangażowanie się człowieka w modlitwę to odpowiedź na jego relację z Bogiem. Modlitwa w swojej najwyższej formie nazywana jest “awoda sze-be-lew” (służbą serca) i stanowi jedną z wielu dróg, poprzez które można doświadczyć miłości Boga. Powinna być spontaniczna i wypływać prosto z serca. Choć uważano ją za najbardziej naturalny wyraz i wyznanie wiary, istotną rolę zaczęły pełnić także nabożeństwa, które zastąpiły kult świątynny. Warto tu nadmienić, że kobiety nie mają obowiązku uczestnictwa w nabożeństwach.

Poszczególne modlitwy takie jak szacharit (modlitwa poranna), mincha (modlitwa popołudniowa) czy musaf (związana z szabatem i świętami) najprawdopodobniej odnoszą się do poszczególnych ofiar świątynnych składanych w różnych porach dnia i tygodnia. Wydaje się, że modlitwa wieczorna (maariw) nie miała związku z ofiarami świątynnymi.

Aby modlitwa przyniosła owoce, powinno się przystępować do niej z czystym umysłem i z pragnieniem uświęcenia miejsca. Podczas modlitwy nie wolno rozmawiać i powodować rozproszeń; nie powinno też podchodzić się do niej beztrosko. Modlitwę poranną należy odmówić od razu po przebudzeniu się, umyciu się i ubraniu. Spożywanie posiłku bez modlitwy lub przed nią uznawane jest za brak szacunku wobec Stwórcy.

Najważniejszym elementem każdego nabożeństwa jest Amida, którą odmawia się na stojąco podczas modlitwy porannej, popołudniowej i wieczornej, kierując twarz ku Jerozolimie.

Każdy Żyd jest zobowiązany do odmawiania dwa razy dziennie fragmentu z Biblii zwanego Szema, uważanego za rodzaj wyznania wiary, potwierdzenie bycia w jedności z Bogiem, mające przypominać o obowiązkach wobec Niego.

W wypadku nabożeństw szabatowych niezwykle ważnym elementem jest czytanie fragmentów Tory. Torę czyta się także w poniedziałki i czwartki podczas szacharitu. Nabożeństwo nie może się rozpocząć bez obecności tzw. minjanu, czyli dziesięciu Żydów.

Dodajmy, że w życiu codziennym modlitwa i błogosławieństwa towarzyszą religijnemu Żydowi nieustannie. Modlitwę odmawia się przed i po jedzeniu, przed dokonaniem micwy oraz podczas liturgii synagogalnej. Istnieją błogosławieństwa na prawie każdą okoliczność: odmawia się je chociażby po ujrzeniu tęczy, po wyzdrowieniu z choroby czy… po wyjściu z toalety.

Symbole religijne

Tefilin, mezuza i cicit to niezwykle istotne przedmioty stale obecne w żydowskiej codzienności i symbolizujące Bożą obecność w niej.

Tefilin (filakterie) to dwa czarne skórzane pudełeczka zawierające przepisane cztery fragmenty Biblii. Przywiązuje się je do lewego przedramienia i do górnej części czoła. Tefilin mogą nosić dorośli mężczyźni podczas porannej modlitwy w dni powszednie. Nie zakłada się ich w szabat, bo dla Żydów sam w sobie jest on znakiem Bożej obecności. W literaturze żydowskiej tefilin określa się niekiedy mianem amuletów o działaniu ochronnym. Ich umiejscowienie na ręce ma symbolizować wyciągniętą dłoń Boga, która wyprowadziła Izraelitów z Egiptu, natomiast zakładanie ich na głowę ma ujarzmić zmysły i myśli. Talmud przedstawia samego Boga zakładającego tefilin, co podkreśla ich wagę.

Cicit to frędzle przyczepione do czworokątnego szala modlitewnego zwanego talitem, wykonanego zwykle z białej wełny, jedwabiu lub bawełny. Powiada się, że Żyd spowity talitem wygląda jak anioł Pana zastępów. Noszenie frędzli jest wypełnieniem zalecenia znajdującego się w modlitwie Szema, by posiadać frędzle na krańcach szat dla przypomnienia o boskich przykazaniach. Noszenie cicit ratuje człowieka przed grzechem, czyni go godnym przyjęcia boskiej obecności. Nitki te mają ponadto wiązać człowieka z Bogiem. Niektórzy noszą tak zwany mały talit (koszulę, do której są przymocowane frędzle), by cały czas mieć je przed oczami.

Mezuza (odrzwia) stanowi dosłowne wypełnienie nakazu wypisania imienia Boga na odrzwiach domu. Jest to zwitek pergaminu zawierającego pierwsze dwa akapity modlitwy Szema, umieszczony w pudełeczku z prawej strony drzwi. Mezuzy dotyka się lub całuje ją przy wchodzeniu i wychodzeniu z domu. Ma ona przypominać człowiekowi, by nie grzeszył. Niekiedy mezuza postrzegana jest jako talizman odpędzający nieszczęścia i złe duchy – podobno ani demony, ani dybuk (dusza zmarłego, która nie może zaznać spokoju i szuka osoby żyjącej, by zawładnąć jej ciałem) nie mogą zamieszkać w domu, w którym znajduje się mezuza.

Innym symbolem religijnym jest nakrycie głowy zwane w Polsce jarmułką, a po hebrajsku kipą, podkreślające, że noszący je uważa się za sługę Boga. Co ciekawe, zwyczaj zakrywania głowy zaczerpnięto najprawdopodobniej od rzymskich żołnierzy. Na początku Żydzi zakrywali głowę tylko podczas modlitwy lub wtedy, kiedy wymawiane było imię Boga; dziś w niektórych społecznościach żydowskich jarmułka jest stałym elementem ubioru i podkreśla przynależność do judaizmu. Warto dodać, że nie istnieje żadne przykazanie, które nakazywałoby jej noszenia. Jarmułki mogą różnić się kolorem oraz materiałami, z których zostały wykonane.

Chesed czyli miłosierdzie, dobro albo łaska

Rabi Hilel – mędrzec z przełomu er – wyłożył esencję judaizmu w jednym zdaniu: Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe. Talmud podkreśla, że dobre serce jest niezbędne do bycia gorliwym wyznawcą, a starożytni rabini nauczali, że Żyd wyróżnia się spośród innych ludzi nie tyle wykonywaniem pewnych rytuałów czy świętowaniem szabatu, ale tym, że jest miłosierny i życzliwy.

Oto kilka micw związanych z dobrocią:

• odwiedzanie chorych
• przenocowanie i nakarmienie potrzebującego
• pocieszanie żałobników
• ochrona czyjejś własności lub majątku przed jego utratą
• pomoc wobec zagrożenia życia.

Cedaka czyli dobroczynność

Wymóg łożenia na cele dobroczynne obowiązuje wszystkich wyznawców judaizmu. Dobroczynnością można odpokutować za grzechy, ratować się przed śmiercią czy też przybliżyć dzień przyjścia Mesjasza. Obdarowywanie powinno być czynione w sposób anonimowy tak, by nikogo nie zawstydzić. Uważa się, że na cele dobroczynne należy przekazywać jedną dziesiątą własnych dochodów.

Szabat czyli dzień święty

Szabat (liczony od piątku wieczorem do soboty wieczorem) stanowi przerwę od pracy, a zarazem punkt kulminacyjny tygodnia – dzień święty.  Jako że w języku hebrajskim rzeczownik ten jest rodzaju żeńskiego, mówi się o nim, że przychodzi niczym królowa; przed spotkaniem z nią Żydzi oczyszczają się, wkładają odświętne stroje oraz szykują pieczywo – chałkę. Mężczyźni powinni wrócić do domu odpowiednio wcześnie, aby zdążyć ogolić się, wykąpać i nałożyć odświętne ubranie. Również stół powinien zostać nakryty zanim nadejdzie szabat  – wykorzystuje się do tego celu najlepszą zastawę, a następnie serwuje najpyszniejsze potrawy. Hebraistka Ewa Gordon i rabin Sacha Pecaric wskazują wręcz, że szabat to największe żydowskie święto, a jego celebracja przypomina wesele. Tego dnia należy powstrzymać się od wykonywania najdrobniejszych czynności, które byłyby wyrazem jakiejkolwiek ingerencji człowieka w stworzony przez Boga świat. Ma być to czas oddawania chwały Stwórcy. Przykazanie związane z przestrzeganiem szabatu wyrażone jest za pomocą dwóch form czasownikowych: ”przestrzegaj” oraz ”pamiętaj”.

W ramach szabatu zjada się trzy uroczyste posiłki; rodzina gromadzi się przy stole, śpiewa pieśni, modli się, studiuje Torę i Talmud, mogąc tym samym zakosztować harmonii pierwszego szabatu po stworzeniu świata. Szabat wita się uroczystym zapaleniem świec (przynajmniej dwóch) przez kobietę, odmówieniem błogosławieństwa, a następnie kiduszem, czyli ceremonią odmawiania modlitwy i błogosławieństwa nad winem.

Kaszrut czyli koszerność

Kaszrut jest pojęciem odnoszącym się do żydowskich reguł odżywiania. Hebrajskie słowo kaszer oznacza “odpowiedni”, a więc przygotowany według zasad halachy. Słowo opisujące koszerność będzie używane także w kontekście przedmiotów kultu religijnego, które zostały wykonane w odpowiedni sposób i nie budzą żadnych zastrzeżeń.
Zasady koszerności mogą się wydać skomplikowane: obowiązuje zakaz mieszania produktów mlecznych oraz mięsa. Spożywać można wyłącznie mięso zwierząt, które przeżuwają i mają rozszczepione kopyta; dodatkowo musi ono pochodzić z uboju rytualnego (nie wolno jeść np. wieprzowiny). Nie należy spożywać mięsa ptaków drapieżnych i owoców morza; w wypadku ryb można wybierać tylko te, które mają zarówno płetwy, jak i łuski.

Miszpacha czyli rodzina

Rodzina znajduje się w centrum społecznego i religijnego życia Żydów, a jego istotnym elementem jest “szalom bajt”, czyli pokój domowy. Wyrażenie to oznacza harmonijne relacje między wszystkimi członkami rodziny. Judaizm niezwykle mocno akcentuje rolę rodziców w wychowywaniu dzieci; mają oni za zadanie wszczepić moralne wartości płynące z jego dziedzictwa, zachęcać dzieci do życia według przykazań oraz przekazać wiedzę dotyczącą Tory oraz Talmudu. Jednymi z najbardziej pożądanych cech, jakimi można wykazać się w życiu rodzinnym, jest skromność, wyrażająca się m.in. w ubiorze, oraz umiarkowanie, widoczne w podejściu do jedzenia i wypowiadania się.

^[1] Czytaj: [jehudi].

^[2] Halacha – z hebrajskiego “droga”, “ścieżka” – prawna spuścizna judaizmu. Rozstrzygnięcia halachiczne nakreślają normy praktycznego postępowania.

^[3] Chok Haszwut – ustanowione w 1950 roku, następnie zmodyfikowane w 1970 roku; daje możliwość imigracji do Izraela i uzyskania obywatelstwa zarówno dla Żydów mieszkających poza granicami Izraela, jak i nie-Żydów, którzy posiadają żydowskich przodków, licząc dwa pokolenia wstecz.

^[4] alija – z hebrajskiego imigracja do Izraela, od rdzenia oznaczającego wznoszenie się (do Jerozolimy); rzeczownik nacechowany pozytywnie.

^[5]” איני סביר, שהמוצא היהודי הוא האלמנט המכריע היחיד”

^[6] “Nakryty stół” – najbardziej autorytatywny kodeks halachiczny napisany w XVI wieku przez Józefa Karo.

^[7]Antysyjonistyczne ugrupowanie religijne przeciwne powstaniu Izraela. Uważają, że na Mesjasza należy czekać, żyjąc w diasporze.

^[8] Tłumaczenie za Gordon E.; Pardes Zemirot